Айгүл Забирова, ҚСЗИ бас ғылыми қызметкері, әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор
Қазақстандағы оқиғалар туралы ақпарат көздері. Цифрлық капитализм дәуірінде медиа мен желілік кеңістіктің конфигурациясы күрделене түсуде, сонымен қатар желілік кеңістік дәстүрлі ақпарат құралдарын ығыстыруда. Осындай кездерде ағыл-тегіл ақпараттың сенімділігін анықтауды үйрену маңызды. Шынында да, көпшілігіміз жаңалықтарды алу үшін дәстүрлі, институционалдық байланыс арналарын (теледидар, радио және баспасөз) ғана емес, сонымен қатар жаңалықтар сайттары, әлеуметтік желілер, мессенджерлер және YouTube сияқты институционалдық емес жаңалықтар көздерін де пайдаланамыз. Бұл – XXI ғасырдың түбегейлі жаңа әдеті, яғни жаңалық көздерін таңдаудағы жаңа үрдіс.
Қазақстандағы оқиғалар туралы халық жаңалықтарды қалай қабылдайды? ҚСЗИ-дің тапсырысымен 2024 жылдың көктемінде жүргізілген сауалнама (іріктеме – 8000 респондент) бұл мәселеге біраз түсінік береді. Жаңалық алудың ең танымал көзі – интернет (жаңалық, талдамалық және ресми сайттар) – 54,3% респондент осы дереккөзді қолданады. Екінші ең танымал ақпарат көзі – әлеуметтік желілер (Facebook, ВКонтакте, Instagram, Одноклассники) – 48,2%. Ал үшінші орында – теледидар (43,8%). Сондай-ақ, YouTube платформасы да кеңінен қолданылады (20,1%), ал мессенджерлер (WhatsApp, Telegram) арқылы жаңалық алатындар 15,1%-ды құрайды. Осылайша, қазақстандықтардың басым көпшілігі жаңалықтарды цифрлық құрылғылар – смартфондар, планшеттер немесе компьютерлер арқылы алады.
Институционалдық жаңалық көздерін тұтыну деңгейі – теледидар (43,8% респондент), радио (4,1%) және баспасөз (4,1%) – цифрлық ақпарат көздерімен салыстырғанда әлдеқайда төмен. Баспа жаңалықтарының дәуірі аяқталып келеді, «баспа капитализмінің» (Б.Андерсен) құлдырауы айқын байқалады. Баспа өнімдерінен (кітаптар мен газеттер) пайда табуға негізделген бұл капитализм екі ғасыр бойы адамдарды біртұтас ұлт ретінде қалыптастыруда маңызды рөл атқарды. Баспа арқылы миллиондаған адамдар ортақ тілдік кеңістікте өзін біртұтас қауымдастықтың мүшесі ретінде сезінді.
Жаңалықтарды тұтынушылардың демографиялық профилі. Жалпы алғанда, әйелдер ақпарат көздерін пайдалануда ерлерге қарағанда белсендірек. Мысалы, интернет-ресурстарды ерлердің 53,1%-ы, ал әйелдердің 55,3%-ы қолданады. Әлеуметтік желілер жаңалық көзі ретінде ерлердің 44,7%-ы, ал әйелдердің 51,1%-ы үшін маңызды. Баспасөзді оқитын ерлер – 3,6%, ал әйелдер – 4,5%. Радионы, керісінше, ерлер көбірек тыңдайды – 5,3%, ал әйелдер – 3,2%.
Қалалықтар ауыл тұрғындарымен салыстырғанда интернет, әлеуметтік желілер, мессенджерлер және YouTube қолдануда белсендірек. Ал ауыл тұрғындары (47,0%) теледидар мен баспасөзді қала тұрғындарымен (41,7%) салыстырғанда жиірек қолданады. Теледидардың ең белсенді тұтынушылары – 61 жастан асқан азаматтар, олар баспасөзді де ең жиі пайдаланатын топқа жатады. Білім деңгейі жоғары болған сайын интернет-ресурстарды пайдалану жиілігі артады. Әлеуметтік желілерді ең белсенді қолданушылар – жоғары білімді азаматтар. Отбасылық жағдайы бойынша үйленбеген, тұрмысқа шықпаған азаматтар әлеуметтік желілерді жиірек пайдаланады. Жұмыс істейтін азаматтар жұмыс істемейтіндерге (оның ішінде зейнеткерлер, студенттер, үй шаруасындағы әйелдер де бар) қарағанда интернетті (56,9% қарсы 47,7%) және әлеуметтік желілерді (51,2% қарсы 41,0%) көбірек қолданады. Әлеуметтік-экономикалық мәртебесі жоғары респонденттер интернет-ресурстар мен әлеуметтік желілерді жиірек тұтынады. Алайда мәртебенің мессенджерлер, YouTube және радио қолдануға ықпалы байқалмайды. Тілдік ерекшелікке байланысты, орыс тілінде сауалнама толтырғандар (55,7%) қазақ тілінде сауалнама толтырғандарға (52,%) қарағанда интернет-ресурстарды көбірек қолданады, ал қазақ тілінде жауап бергендер әлеуметтік желілерді жиірек (52,9% қарсы 45,0%) тұтынады.
Баспа және цифрлық ақпарат көздеріне деген сенім деңгейін алатын болсақ, баспа басылымдары журналистік этиканы сақтау және кәсіби стандарттарға сәйкес ақпараттың шынайылығын, ашықтығы мен жауапкершілігін қамтамасыз ету дәстүрін қалыптастырды. Ал цифрлық ақпарат көздерінің негізгі артықшылықтары – жаңалықтардың жеделдігі, қолжетімділігі, мультимедиялық мүмкіндіктері және іздеу жүйелерінің қолайлылығы. Дегенмен, ақпараттың қандай көзі болмасын, оны сыни тұрғыдан бағалау қажет, өйткені баспа материалдары да талдауды талап етеді.
Қорытындылай келе, біз коммуникацияның жаңа түрінің және жаңа капитал түрінің – коммуникациялық капиталдың (Дж. Дин) қалыптасуын бақылап отырмыз. «Баспа капитализмі» қалай жергілікті тілдерде баспа өнімдерін сату арқылы пайда табуды көздеген болса, дәл солай коммуникациялық капитализм де желілік құралдарды монетизациялау және капиталдандыру арқылы жаңа ықпал ету алаңын қалыптастыруда. Бұл үрдіс Қазақстанда жаңа билік иерархияларын – желілік иерархияларды тудырды, онда желілік контент жасаушылар (блогерлер, журналистер) жаңа билік құрылымдарының элементіне айналып, билік ресурстары мен коммуникация кеңістігінің күрделі құрылымына қосылды.
Айгуль Забирова, главный научный сотрудник КИСИ при Президенте РК, доктор социологических наук, профессор
Источники информации о событиях в Казахстане. В эпоху цифрового капитализма происходит не просто усложнение конфигурации медиа- и сетевого пространства, сетевое пространство активно вытесняет пространство массовых медиа. В такие времена важно научиться различать надежность информации в бесконечном потоке её источников. Действительно, многие из нас в получении новостей пользуются не только традиционными, институциональными каналами (телевидение, радио и печатная пресса) коммуникации – потребление таких неинституциональных источников новостей, как новостные сайты, социальные сети, мессенджеры, платформы подобные YouTube возрастает как снежный ком. И это кардинально новая привычка, привычка XXI века в отборе источников новостей.
Как население страны усваивает новости о событиях в Казахстане? Результаты опроса, проведенного по заказу КИСИ весной 2024 г. (выборка – 8000 респондентов), проливают некоторый свет на эту проблему. Больше всего в получении новостей казахстанцы используют Интернет (новостные, аналитические и официальные сайты) – 54,3% респондентов, второй источник по востребованности – социальные сети (Facebook, ВКонтакте, Instagram, Одноклассники) – 48,2%, и только третьим источником новостей идут телеканалы (43,8%). Популярными источниками выступают платформа YouTube (20,1%), 15,1% респондентов прибегают к таким мессенджерам, как WhatsApp, Telegram. Таким образом, подавляющее большинство казахстанцев получает новости с цифровых устройств, со смартфонов, планшетов или компьютеров.
Обращение к институциональным источникам новостей – телевидению (43,8% респондентов) и особенно к радио (4,1%) и печатной прессе (4,1%) – в стране значительно ниже в сравнении с цифровыми. Очевиден закат эры печатных новостей, закат «печатного капитализма» (Б. Андерсен), чьим источником дохода являлось книгопечатание, а позже и издание прессы на родных языках сообществ, посредством которых небольшие группы людей стали трансформироваться в нации с начала XIX века. Таким образом, печать на протяжении двух веков стала пространством коммуникации, где совершенно незнакомые люди могли понимать других через чтение печати, что давало им ощущение присутствия миллионов других людей в их особом языковом поле.
Демографические профили потребителей новостной информации. В целом в использовании обоих каналов коммуникации женщины, в незначительной степени, но все же активнее мужчин. Так, интернет-источниками пользуется 53,1% мужчин и 55,3% женщин; социальные сети выступают источником новостей для 44,7% мужчин и 51,1% женщин; печатные газеты и журналы читают 3,6% мужчин и 4,5% женщин, но радио слушают чаще мужчины – 5,3%, женщины – 3,2%.
Горожане, в сравнении с жителями сел, активнее в использовании интернета, социальных сетей, мессенджеров, YouTube. Сельчане (47,0%), в сравнении с горожанами (41,7%), чаще используют телевидение и печатную прессу. Самые активные потребители телевидения – население в возрасте 61 год и старше, они же чаще остальных возрастных групп используют печатную прессу. Чем выше уровень образования, тем чаще использование интернет-источников, нежели телевидения, социальные сети наиболее популярны для людей с высшим образованием. Свободные, не имеющие семей, респонденты чаще других используют социальные сети. Занятые, в отличие от незанятых (куда помимо безработных входят пенсионеры, студенты и домохозяйки), активнее как в использовании интернета (56,9% versus 47,7%), так и в использовании социальных сетей (51,2 versus 41,0% респондентов). По социально-экономическому статусу (самооценка покупательной способности), чем выше статус респондента, тем больше обращения к интернет-источникам и социальным сетям, но связей между статусом и использованием мессенджеров, потреблению YouTube и радио не наблюдается. По языкам заполнения анкеты, русскоязычные чаще используют интернет-источники (55,7%) нежели казахоязычные (52,2%), однако социальными сетями казахоязычные пользуются чаще чем русскоязычные (52,9% versus 45,0%).
В контексте доверия печатным и цифровым источникам информации отметим, что для печатной прессы характерны многолетняя традиция следования журналистской этике и репутации, редакции следуют профессиональным стандартам на предмет достоверности, прозрачности и ответственности. Тогда как в активе цифровых источников находятся скорость, актуальность, доступность, мультимедийность и поисковые возможности. Тем не менее важность критического отношения к информации подразумевает, что даже печатные источники требуют анализа.
Итак, сегодня мы наблюдаем появление нового способа коммуникации и формирование нового вида капитала – коммуникативного капитала (Дж. Дин), где еговласть над вниманием интернет-пользователей усиливается. Подобно тому как «печатный капитализм» имел своей обязательной целью получение прибыли за счет массовой реализации книгопечатной продукции на местных языках, так и коммуникативный капитализм посредством монетизации, капитализации сетевых инструментов создал возможности к появлению новых акторов, новых лиц в публичном пространстве. Всё это привело к формированию нового типа для Казахстана властных вертикалей – сетевых иерархий, где продюсеры сетевого контента (блогеры, журналисты) становятся новым элементом иерархий, усложняя и без того непростую конфигурацию властных ресурсов, капиталов и взаимодействий.
