Жоғары қадағалау – абыройлы міндет
Жыл сайын 6 желтоқсанда еліміздің Прокуратурасы күні атап өтіледі.
Өйткені 1991 жылы дәл осы күні Қазақстан Республикасының жоғары қадағалау органының жүйесі бекітілген болатын.
Тәуелсіздік жылдары прокуратура қоғамда заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуда мемлекеттің тірегіне айналды.
Биыл прокуратура халықты әлеуметтік қорғау, жеке кәсіпкерлер мен инвесторлардың, экономикалық секторда азаматтар мен мемлекеттің мүдделерін қорғау, заңсыз алынған активтерді мемлекетке қайтару, қылмыстық істерді тергеу, мемлекеттік айыптауды қолдау, құқықтық процестерді цифрландыру, халықаралық ынтымақтастық және басқа да бағыттарда заңдылықты қамтамасыз ету мәселелерінде жақсы нәтижелерге қолжеткізді.
Кәсіби мереке қарсаңында жоғары қадағалау органы жұмысының маңызды аспектілері туралы еліміздің Бас Прокуроры Берік Асыловпен сұхбаттасудың сәті түскен болатын.
Сұрақ: Берік Ноғайұлы, ең алдымен, Сізді және еліміздегі барша прокуратура қызметкерін келе жатқан кәсіби мерекелеріңізбен құттықтаймыз!
Жауап: Құттықтауыңызға рақмет және еліміздің басты басылымы бетінде пікір білдіру мүмкіндігін ұсынғандарыңызға алғысымды білдіремін.
Сұрақ: Қазақстан прокуратурасының ширек ғасырлық қызметін белгілі кезеңдерге бөліп қарастыруға бола ма? Осы кезеңдік өзгерістердің қадағалау қызметіне тигізген әсері қандай болды?
Жауап: Ең алдымен прокуратураның мақсаттары мен міндеттеріне аз-кем тоқталып өтсем деймін.
Прокуратура, бірінші кезекте, өзінің қадағалау әлеуетін Конституцияның басты құндылықтары – адам, оның өмірі, құқықтары және бостандығын қорғауға бағыттайды. Оның жұмысындағы ең басты қағидат – Заң мен Тәртіпті бұлжытпай сақтау.
Біздің міндетіміз прокурорлық қадағалау құралдары арқылы кез келген құқық бұзушылыққа «мүлдем төзбеу» қағидасының орындалуына қолжеткізу, қоғамда құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету. Құқық бұзушылықтың алдын алу және әділдікті қалпына келтірудің ең басты құралы – жазадан бұлтартпау шарасы екені белгілі.
Қоғамда заңдылықты қамтамасыз ету мақсатында қазіргі заманғы технологияларды пайдалана отырып, қадағалау әдістері мен құралдарын үнемі жетілдіру үстіндеміз. Шетелдік әріптестердің озық тәжірибесімен алмасуды ұдайы жүзеге асырудамыз. Жалпы, қызметіміздің тиімділігін арттыру үшін жоспарлы түрде қарқынды жұмыс жүргізіп келеміз.
Прокуратураның қалыптасу жолы мен тарихы туралы сұрағыңызға келсек, егемендікке қол жеткізген күннен бастап прокуратура азаматтардың құқықтарын қорғауды күшейтіп, тың серпінмен дамып келеді.
Еліміздің алғашқы жоғары саяси құжаты – Мемлекеттік егемендік туралы 1990 жылғы 25 қазандағы декларацияда Республика аумағында заңдардың нақты және біркелкі орындалуын қадағалау прокурорға жүктелетіні атап көрсетілген. 1991 жылғы 6 желтоқсанда Жоғарғы Кеңестің «Қазақ КСР прокуратура органдарының бірыңғай жүйесін құру, олардың өздігімен жұмыс істеуі және тәуелсіздігі туралы» қаулысының қабылдануы – еліміздің қадағалау органы тарихындағы маңызды қадам болды.
Дәл осы маңызды шешім – Қазақстан прокуратурасы тарихи жылнамасының сүрлеуіне жол ашты.
1995 жылғы еліміздің Ата Заңын қабылдау айрықша маңызды тарихи сәт болатын. Ата Заңымызда мемлекетіміздің президенттік басқару нысаны айқындалды. Атап айтқанда, прокуратураның Мемлекет басшысына тікелей бағынысты болатынын, оның басқа мемлекеттік органдардан тәуелсіздігін, сондай-ақ қадағалау органдарының бірыңғай орталықтандырылған сатылай бағынысты жүйесін нақтылап бекітті.
2022 жылы Республикалық референдумда Ата Заңға өзгеріс енгізу арқылы қадағалау органы тарихына жаңа бетбұрыс жасалды. Жаңартылған Конституцияда Прокуратура туралы заңға конституциялық мәртебе берілді.
Сұрақ: Берік Ноғайұлы, прокуратура алдында тұрған құқық қорғау міндеттері өмірде әрқайсымызға ұшырасатын көптеген мәселелерге байланысты.
Тіпті кейде қоғамдық өмірдегі мәселелердің басым бөлігі прокурорлық қадағалауға қатысты болып көрінеді, осыған байланысты пікіріңіз қандай? Прокуратура қызметінің негізгі бағыты мен жұмыс ауқымына қысқаша тоқталып өтсеңіз.
Жауап: Бұл сұраққа жауапты Конституциядан табасыз. Онда прокуратураның негізгі функциялары айқын көрсетілген. Бұл – заңдылықтың сақталуын жоғары қадағалау, сотта мемлекеттің мүдделерін білдіру және қылмыстық қудалауды жүзеге асыру.
2022 жылғы конституциялық реформа барысында Бас Прокурорға Конституциялық Сотқа тікелей жүгіну құқығы берілді.
Бұл функциялар екі жыл бұрын қабылданған «Прокуратура туралы» Конституциялық заңда, процестік кодекстерде және басқа да заңдарда көрсетілген.
Прокурорлар жедел-іздестіру қызметі, сотқа дейінгі тергеп-тексеру, сотта айыпты қолдауды қоса алғанда, қылмыстық-құқықтық саладағы заңдылықтың сақталуын қамтамасыз етеді.
Азаматтарымыз жоғары қадағалау органының қызметі жайлы хабардар болған сайын, біздің қызметіміздің алуандығы мен қыруар қыры ашыла түседі.
Прокурорлар жедел-тергеу топтарын құрады, оларға басшылық жасайды, істерді өздері тергеп-тексереді. 2023 жылдың басынан бастап азаптауларды сотқа дейінгі тергеп-тексеру тек прокурорлардың ғана құзыретіне берілді.
Сонымен қатар күшіне енгізілген сот үкімдерінің заңдылығын, қылмыстық жазалардың орындалуын, түзеу мекемелеріндегі сотталғандардың құқықтарының сақталуын, жазасын өтеген адамдардың пробациядан өтуі мен әлеуметтік бейімделуін қадағалауды жүзеге асырамыз.
Яғни бүгінде прокуратура қызметі қылмыстық-құқықтық саланың барлық кезеңін қамтып отыр.
Қадағалау қызметінің ауқымы қоғамдық мүдделер саласында да артты. Бұл ретте, біз азаматтардың әлеуметтік, экономикалық және қылмыстық салаға байланысты емес өзге де құқықтарын қорғау үшін жұмыс атқарамыз.
Әсіресе, көмекке мұқтаж – балалар, егде адамдар және құқықтарын өздігімен қорғай алмайтын адамдардың мүдделерін қорғаймыз.
Еңбек қатынастары саласы біздің ерекше назарымызда. Осы жылы прокуратура актісі бойынша 122 мың жұмыскердің құқықтары қорғалды, 278 млн теңге сомаға еңбекақы өндіріліп алынды.
Сондай-ақ меншік туралы заңнаманың, қаржы заңнамасының, салық, кеден, бюджеттік қатынастар, табиғат қорғау заңнамаларының сақталуына қадағалау жүргіземіз.
Көлік саласында 640 млн астам сомаға мемлекет мүддесі қорғалды.
Қадағалау аясына әкімшілік құқық бұзушылық, азаматтық іс жүргізу, әкімшілік әділеті, азаматтық істер бойынша сот шешімдерінің орындалуы жөніндегі істер кіреді.
Қадағалау құралдары адамдардың өміріне және денсаулығына, елдің қауіпсіздігіне қатер төнген жағдайларда да жұмылдырылады.
Әлеуметтік-экономикалық салада құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету бойынша осылайша жүйелі қадағалау қалыптасқан.
Биыл прокуратура актілері бойынша 287 мыңнан астам адамның конституциялық құқығын қалпына келді, 1,5 млн жуық жасөспірімдер қорғалды, оның ішінде алимент бойынша 4 млрд теңге өндіріліп алынды.
Әскерде заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету бойынша жүйелі шаралар қабылдануда. Прокурорлар 10 мыңнан астам әскери қызметшілер мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын, оның ішінде медициналық көмек көрсету мәселелері, барлық тиесілі өтемақылар мен жәрдемақылардың уақтылы төленуін қоса алғанда еңбек құқықтарын сақтау мәселелері бойынша қорғады.
Негізгі бағыттардың бірі халықаралық ынтымақтастық болып табылады. Қылмыстық-құқықтық салада басқа елдермен өзара байланыса жұмыс істеу, қылмыстық қудалау мәселелері бойынша шетелдерде мемлекеттің мүддесін білдіру – аса жауапты іс.
Қазір прокурорлар шетелдік және халықаралық арбитраждарға қатысады, активтерді қайтаруға байланысты азаматтық талаптар қояды.
Бас прокуратура халықаралық шарттар жасау арқылы шет мемлекеттермен ынтымақтастықтың құқықтық базасын қалыптастырады.
Жалпы, прокуратура жоғары қадағалау органы ретінде заңдылық, құқықтық тәртіп пен қылмыскерлікпен күрес мәселелерінде барлық мүдделі органдарды үйлестіру міндетін атқарады. Менің жетекшілігіммен Үйлестіру кеңесі отырыстарында қылмыстың алдын алу бойынша тиімді шаралар, есірткі бизнесіне, алаяқтық, отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылықа қарсы іс-қимыл, жол қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз ету және басқа да қоғам үшін маңызды тақырыптарға қатысты өзекті мәселелер қаралды.
Мен прокурорлар қызметінің негізгі салаларына ғана тоқталып отырмын, егер қадағалау саласының нақты бағыты туралы сұрағыңыз болса, жауап беруге дайынмын.
Сұрақ: Берік Ноғайұлы, егжей-тегжейлі жауап бергеніңізге рақмет! Ендігі кезекте қадағалаудың жекелеген бағыттарына көшкім келеді.
Прокуратура туралы конституциялық заң жеке кәсіпкерлік субъектілерінің қызметіне мемлекеттік органдар, оның ішінде жергілікті деңгейдегі мемлекеттік органдар араласқан кезде қорғауды жүктеп отыр.
Былтыр Мемлекет басшысы Бас прокуратураға инвестициялық жобалармен жұмыс істеуді тапсырды. Инвесторлармен жұмыстар туралы айтып өтсеңіз. Оларды сүйемелдеу қалай жүргізіледі, бұл жұмыс барысы шетелдерде қолға алынған ба және жеке бизнестің мүдделерін қорғауда прокурорлық көмек қаншалықты жиі қажет етіледі?
Жауап: Біз осы бағыттағы жұмыстарымызды ұдайы жариялап отырамыз, брифингтер және басқа да іс-шаралар өткізіледі. Инвестициялық жобаларды сүйемелдеу туралы көп нәрсе айтуға болады.
Бұл жұмыс тек прокуратураға ғана қатысты емес екенін атап өткім келеді. Бұл ретте инвестицияларды тартумен айналысатын ауқымды жүйе қалыптасты. Оған Сыртқы істер министрлігінің Инвестициялар жөніндегі комитеті, «Kazakh Invest» АҚ, әкімдіктер кіреді. Әрқайсысының өз міндеттері мен функциялары бар. Олардың мақсаты ортақ – инвестициялық ахуалды жақсарту, еліміздің экономикасына үлес қосу, азаматтардың әлеуметтік жағдайларын жақсарту, жаңа өнеркәсіптерді құру және жұмыс орындарын ашу, лайықты еңбекақы арқылы халықтың әл-ауқатын арттыру.
Қазіргі уақытта «прокурорлық сүзгі» деп аталатын іс-шара аясында прокурорлар бақылау-қадағалау және басқа да мемлекеттік органдардың шектеу-тыйым салу сипатындағы шешімдерін қабылдамас бұрын тексеріп отырады.
Енді прокурордың келісімінсіз ешқандай мемлекеттік органның инвесторды тексеруге, әкімшілік жауаптылыққа тартуға, қызметін тоқтатуға, лицензиясын қайтарып алуға, келісімшартты біржақты бұзуға және талап қоюға құқығы жоқ.
Бүгінгі күні «прокурорлық сүзгі» Ұлттық цифрлық инвестициялық платформа мен Бас прокуратураның Құқықтық статистика жөніндегі комитетінің жүйелерінде цифрланған. Инвесторларға қатысты барлық мемлекеттік органдардың шешімдері нақты уақыт режимінде прокурорға түседі, бұл мемлекеттік органдар шешімдерінің уақтылы қабылдануын қамтамасыз етеді.
Бұл жұмыс соңғы бір жарым жыл бойы жүргізіліп келеді және оң нәтижелер беруде.
Прокурорлар мемлекеттік органдардың 584 шешіміне келісім беруден бас тартты, 248 тексеріс пен 229 әкімшілік іс жүргізудің жолын кесті.
Жалпы, биыл біздің қызметкерлер 195 қадағалау актісін енгізді, оларды қарау нәтижесінде мемлекеттік органдардың 54 шешімінің күші жойылды. Инвесторлар құқығын бұзғаны үшін әртүрлі деңгейдегі 119 лауазымды адам жазаланды.
Бүгінгі күні прокуратура әлемнің 27 елінен келген Жалпыұлттық пулдың 769 жобасын және энергетика, туризм, тамақ өнеркәсібі, машина жасау, медицина, ауыл шаруашылығы, көлік-логистика жүйесі және басқа да маңызды бағыттар саласында 70 ірі инвесторды сүйемелдеп отыр.
Сүйемелдеу мәні – жобаны іске асыру кезінде инвесторларды құқықтық қолдау және мүдделерін қорғау. Егер инвесторлар жұмысында қандай да бір проблемалар туындаған жағдайда, оларды жедел түрде шешеміз, бюрократиялық әуре-сарсаңға салуға жол бермейміз. Инвесторлардың әрбір жолданымын уәкілетті органдарға жібермей-ақ қараймыз.
Өңірлерде фронт-офистер жұмыс істейді. Прокурорлар инвесторлармен күнделікті кездеседі, олардың кейстерін қарайды, құқықтарын қайта қалпына келтіру шараларын әзірлеп, қажет болса, тиісті уәкілетті органдарға тапсырмалар береді.
Осы жұмыстар шеңберінде 596 инвесторға, оның ішінде Түркия, БАӘ, Германия, Сингапур, Қытай, Ресей және Франциядан шетелдік инвесторларға көмек көрсетілді
Олардың Қазақстанның экономикасына үлесі – 9,9 трлн теңге.
Мысалы, құны 450 млн АҚШ доллары тұратын бу-газ құрылғысының құрылысы бойынша жобаны кеңейту үшін прокурорлық сүйемелдеу аясында инвесторға қосымша жер берілді.
Тағы бір мысал, инвестициясының көлемі 192 млн АҚШ долларынан асатын шетелдік инвесторға теміржол, су жүргізу құбырлары және электрмен қамту сияқты инфрақұрылымдарды жүргізуге грант алуға көмек көрсетілді.
Қазіргі кезде инвестициялық жобаларды сүйемелдеу жөніндегі «прокурорлық сүзгі» енгізу заңнамалық тұрғыда бекітілуде.
Отандық және шетелдік Инвесторлардың тізілімін қалыптастыру заңнамалық новелла болады. Бұл Тізілімге ел үшін маңызды нақты жобалары бар инвесторлар кіреді және соларға «прокурорлық сүзгі» қолданылатын болады.
Сондай-ақ Кәсіпкерлік кодексі Тізілімге енгізілген инвесторларға қатысты тексеру жүргізу туралы мемлекеттік органдардың шешімдері оларды тек прокурормен міндетті түрде келіскен жағдайда ғана қабылданатыны жөніндегі нормамен толықтырылады.
Азаматтық процестік кодексте мемлекеттік органдарды прокурормен міндетті түрде келіскеннен кейін (соттың заңды күшіне енген және енбеген шешімдеріне шағым жасау мәселелері бойынша мемлекеттік органдардың сотқа жүгіну құқығын жоғары тұрған мемлекеттік органдармен келіскеніне ұқсас) инвесторларға қатысты талап қоюмен сотқа жүгінуге міндеттейтін ереже көзделетін болады.
Әкімшілік іс жүргізуді қозғау туралы мемлекеттік органдардың шешімдерін прокурормен келісу бойынша осыған ұқсас түзетулер Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте қарастырылатын болады.
Тиісті Заң жобасын Парламент жылдың соңына дейін қабылдайды деген үміттеміз.
Инвестициялық жобаларды прокурорлардың сүйемелдеу практикасы басқа елдерде де бар, мұндай механизмді олардың тәжірибелерін ескере отырып, енгіздік. Инвесторлар үшін аса қолайлы ел болып табылатын Сингапурдың тәжірибесі басшылыққа алынды. Көршілес өзбек елінің тәжірибесі де назардан тыс қалмады. Мұның бәрі халқымыздың игілігі үшін атқарылып жатқан кешенді әрі тиімді іс-шаралар екенін атап өтемін.
Сұрақ: Прокурорлар инвесторлармен бірге жеке кәсіпкерлердің құқықтарын қорғайтынын білеміз. Осы бағыттағы жұмыстарға қысқаша тоқталып өтсеңіз?
Жауап: Жеке кәсіпкерлердің қызметінде мемлекеттік органдардың араласу фактілері орын алған жағдайда олардың құқықтарын прокурорлардың қорғауы Прокуратура туралы конституциялық заңда тікелей атап көрсетілген.
Прокурорлар әрқашан адал бизнестің ғана мүддесін қорғайтынына назар аударған жөн.
2000 жылдан бастап Бас прокуратураның Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінде бизнесті тексеру міндетті түрде тіркелуге жатады.
2015 жылдан бастап жоспарлы тексерулерге толығымен тыйым салынған.
Олардың орнына тәуекелдерді басқару жүйесіне негізделген кәсіби бақылау енгізілген. Ол жазалау сипатында емес, айыппұлсыз, алдын алуға бағытталған. Тек кемшіліктерді жоймаған жағдайда, жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Бақылаушы органдар тарапынан бизнеске түсетін салмақты азайту бойынша жұмыс Мемлекет басшысының Экономиканы ырықтандыру жөніндегі шаралар туралы мамыр айындағы Жарлығында да жалғастырылған.
Нәтижесінде, тексерулер жоспарлы түрде азайды, 10 жыл ішінде олардың саны 6,5 есеге қысқарды (319 мынан 48 мыңға дейін).
Мұның барлығы Қазақстанның іскерлік ахуалына оң ықпал етеді. Жыл сайын он мыңдаған кәсіпкердің құқығын қорғаймыз, мыңдаған заңсыз шектеу шарасын жоямыз, тоғыз мыңға жуық заңсыз тексерудің жолын кесеміз, мыңнан астам шенеунік жазаға тартылады.
«Атамекен» ҰКП және депутаттық корпуспен бірлесіп тұрақты түрде бизнес-форумдар өткізіледі. Онда бизнес үшін жүйелі мәселелерді шешу шаралары әзірленеді. Тек осы жылдың өзінде Форум нәтижесі бойынша 40-тан астам осындай мәселе шешімін тапты.
Мысалы, Ауыл шаруашылығы министрлігі 2022 жылдан бастап субсидия беруге негіз болған ауылшаруашылығы техникасының шекті құны туралы мәліметтерді жаңартпаған. Салдарынан шаруалар өздерінің шығындарына болмашы ғана төлемдер алып отырған.
Біздің бастамамыз бойынша шаруалар пайдаланатын ауылшаруашылық техникасының 58 түріне шекті баға қайта қаралды.
Жарнама үшін салық салу практикасы, заңсыз мониторингтер жүргізу, жеке кәсіпкерлерге қатысты салық бұйрықтарын шығару қысқартылды, бөлшектеп сату саудасы үшін орындар белгіленіп, осы тәріздес көптеген жұмыс атқарылды.
Сұрақ: Қазір қоғамды толғандыратын тақырыптардың бірі — заңсыз иемденілген активтерді мемлекетке қайтару.
Бұл, әрине, заң бойынша жабық тақырып және оларды жариялауға жол берілмейді. Бірақ, соған қарамастан, бірқатар сұрақтарға, атап айтқанда, қайтарылған активтердің жалпы көлемі туралы жауап алғым келеді, осы қаражат есебінен қандай әлеуметтік жобалар іске асырылуда?
Жауап: расында да, бұл прокуратура қызметінің ең өзекті бағыттарының бірі.
2023 жылдың шілдесінде Парламент осы жұмыстың негізін қалаған Заң қабылдады. Бас прокуратурада активтерді қайтару жөніндегі дербес Комитет құрылды, ол Үкімет жанындағы Комиссияның жұмыс органы болып табылады.
Комитетте заңгерлер, экономистер, банк саласының, өзге де бағыттардың мамандарының кәсіби ұжымы жұмыс істейді. Олар экономиканың әртүрлі салаларына қатысты көптеген құжаттарға талдау жасауда. Бұл үлкен қажырлы еңбек.
Активтерді қайтару жұмысы Заң қабылданғанға дейін басталғанын білесіздер. Бүгінгі таңда активтер шамамен екі триллион теңге сомасына қайтарылды.
Президент өзінің Қазақстан халқына Жолдауында активтерді қайтару субъектілерінің әлеуметтік-мәдени нысандарды салуға қатысулары қажеттігін атап өтті.
Өздеріңіз білетіндей, бұған дейін Үкімет жанындағы Комиссия отырысында активтерді қайтару субъектілерінің қаражаты есебінен: Арқалық қаласында 120 орындық дарынды спортшы балаларға арналған спорт кешені, Астанада тірек-қимыл аппараты бұзылған балаларға арналған оңалту орталығы, Алматыда 400 орындық ерекше қажеттіліктері бар адамдарға арналған жаттығу орталығы құрылысы мақұлданды.
Қазіргі уақытта Бас прокуратура Комитеті 18 млрд теңгеден астам сомаға 7 әлеуметтік жобаны іске асыру туралы келісімдер жасасты.
Сондай-ақ Үкімет Арнайы мемлекеттік қордың қаражаты есебінен Ақмола облысының Зеренді ауылында спорт кешенін, Түркістан облысының Темірлан ауылында музыка мектебін, Ақтөбе қаласында ерекше балаларға арналған арнайы балабақша мен Атырау облысының Жамансор ауылында мектеп салу туралы шешім қабылдады.
Бұл бағыттағы жұмыс жалғасуда.
Сұрақ: Ендігі кезекте қылмыстық-құқықтық салаға тоқталайық. Аталған салада соңғы жылдары елеулі өзгерістер болғаны белгілі, прокуратураның бұл тұрғыдағы рөлі жаңғыртылды. Оқырмандарға осы бағытта атқарылған жұмыс нәтижелері туралы білу қызықты болар деп ойлаймын.
Жауап: Бұл саладағы реформалардың барлығы мемлекеттің конституциялық құндылықтарын қорғауды күшейту үшін жасалып жатыр.
Қылмыстық-құқықтық жүйені кешенді түрде жаңғырту қолданыстағы қылмыстық, қылмыстық-процестік және қылмыстық-атқару заңнамаларын қабылдай отырып, он жыл бұрын жүргізілген болатын.
Заңнамалық базаны және құқық қолдану практикасын одан әрі жетілдіру 2030 жылға дейінгі Құқықтық саясат тұжырымдамасында белгіленген бағыттарды ескере отырып, Президент қойған міндеттер шеңберінде жүргізілді.
Осымен қатар заңнамалық база кезең-кезеңімен жетілдіріліп келеді, жаңа көзқарастарды ескере отырып, сот және құқық қорғау практикасы да қалыптасты.
Реформалаудың пәрменді қадамы ЭЫДҰ елдерінің тәжірибесі бойынша қылмыстық процестің үш буынды моделін енгізу болмақ.
Ол не дейсіз ғой. Мәніне тоқталып өтейін.
2020 жылы Мемлекет басшысы Қазақстан халқына Жолдауында сотқа дейінгі кезеңдегі проблемалар туралы айтқан.
Біріншіден, бұл тергеп-тексеру органдарының жұмысында айыптауға бейімділіктің басым болуы, азаматтарды қылмыстық қудалау аясына жөнсіз тарту орын алғаны белгілі. Ең басты қателік – жедел қызметкерлер мен тергеушілер негізгі міндет қылмысты ашу ғана деп пайымдайтын басшылардың қол астында жұмыс атқарғаны.
Сондай-ақ прокурорлық қадағалау кешеуілдеп басталатын, прокурорлар іспен тек сотқа жіберер алдында ғана танысатын.
Осыған орай 2021 жылдан бастап қылмыстық процестің жаңа моделіне көшу басталды, бұл тұрғыда тергеу органдарының, прокуратураның және соттың жауапкершілік деңгейі нақты айқындалды.
Сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары күдіктілерді анықтайды, олардың кінәсін дәлелдеуге айғақтар жинақтаумен айналысады.
Прокуратура жинақталған материалдарға баға беріп, тергеп-тексерудің түйінді шешімдерін бекітеді, егер дәлелдер жеткілікті болса, істі сотқа жолдап, айыптауды қолдайды.
Сот істі қарап, үкім шығарады.
Қазіргі уақытта қылмыстық процесс осы жүйе бойынша жұмыс істейді.
Ең бастысы, сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бастапқы сатысында адамдарды тергеу органдарының негізсіз шешімдерінен қорғайтын қосымша құқық қорғау қалқаны қалыптасты.
Қылмыстық қудалау органдарының прокурордың келісімінсіз шығарған шешімдерінің заңды күші мен құқықтық салдары болмайды.
Үш буынды модельді іске асыру кезінде «прокурорлық сүзгіден» шамамен бір жарым миллион тергеу шешімі өтті.
Күдіктілер мен жәбірленушілердің құқықтарына қатысты 112 мыңнан астам заңсыз процестік актіні қабылдауға жол берілмеді.
Прокурорлар 8 мыңнан астам адамның қылмыстық жауаптылыққа заңсыз тартылуының алдын алды.
Кейінгі үш жылда прокурорлар сыбайлас жемқорлық, адам өлтіру және басқа да аса ауыр қылмыстар бойынша айыптау актілерін өздері жасайды. 2026 жылдан бастап алдын ала тергеп-тексеру аяқтаған барлық істер бойынша айыптау актілері прокуратураға берілетін болады.
Мұнда «Үш буынды модельді енгізу арқылы қандай өзгерістер болды?» деген заңды сұрақ туындайды.
Әрине, әуре-сарсаңға салу азайды, шешім қабылдау онлайн-режимге көшірілді, нәтижесінде жөнсіз қағазбастылық тоқтатылды, цифрлық технология барынша толығымен қолданылуда, тіпті бірқатар процестік іс-әрекеттер Сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімі жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, сараптамалар тағайындалады, анықтамалар, қорытындылар және т.б. алынады.
Осылайша адам құқығын қорғау күшейтіліп, тергеп-тексеру сапасы арта түсуде.
Мәселен, тергеу органдарының жұмысына шағымдану төрттен бірге қысқарды (өткен жылы 1707 болса, биыл 1299).
Тергеп-тексеру сапасының төмендігіне шағымданған соттардың жеке қаулылары да айтарлықтай азайды (2073-тен 1407-ге).
Прокурорлар мен соттар бұзушылықтар мен қателіктер үшін тергеу органдарына істерді сирек қайтаратын болды, атап айтқанда осы жылы соттар 433, ал өткен жылы 1247 іс қайтарған, прокурорлар осы жылы 614, өткен жылы 637 істі қайтарған.
Тағы да бір маңызды мәселеге тоқталып өтсем. Адвокаттар, жәбірленушілер, олардың қорғаушылары және қылмыстық процеске басқа да қатысушылар сотқа дейінгі тергеп-тексеруге тең дәрежеде қол жеткізу мүмкіндігіне ие болды. Қазіргі уақытта тергеушілер қылмыстық істің материалдарына өздері ғана «қожайын» емес.
«Жариялы сектор» порталын енгіздік, ол арқылы қажетті процестік құжаттармен қашықтан танысуға және алуға болады.
Жүзеге асырылып жатқан жаңа өзгерістердің дұрыстығын Конституциялық Сот растады. Биылғы жылғы 29 мамырдағы шешімінде прокуратура қызметінің Конституцияда айқындалған барлық бағыттары нақты қылмыстық процесте көрініс тапқанын атап өтті.
Сұрақ: Соңғы уақыттағы ашық сот процестері мемлекеттік айыптаушыға жүктелген міндеттердің күрделілігін және прокурордың жауапкершілік деңгейін көрсетті.
Тіпті адамдар үшін бұл жаңалық болды және жұртшылық мемлекеттік айыптаушының шеберлігін көрді.
Әрине, прокурорлар үшін бұл күнделікті әдеттегідей жұмыс. Мемлекеттік айыптаушының соттағы рөлі қандай? Прокурордың айыптаудан бас тартқан жағдайы болды ма? Осы туралы айтып беріңізші.
Жауап: Сіз дұрыс атап өттіңіз, шындығында қоғамда, әсіресе, жастар арасында сот процесіне, оның ішінде судья, қорғаушы, сарапшының жұмысына және мемлекеттік айыптаушыға деген қызығушылығы артты. Өйткені резонансты қылмыстық процестер онлайн көрсетіліп, оларды көрген адамдардың саны рекордтық қаралымға жетті. Оның ішінде шетелдіктер де бар.
Адамдар адвокаттардың жәбірленушілерді, сотталушыларды қалай қорғайтынын, прокурордың сөйлегенін қызығушылықпен бақылап отырды, жекелеген жайттар мен ерекшеліктерді байқады. Мысалы, мемлекеттік айыптаушы процесс кезінде тергеушілер жинақтаған материалдарды ғана басшылыққа алмайтынын, сот талқылаулары барысында кінәнің қосымша дәлелдері айтылатынын және кінәсінің жоқтығы дәлелденетінін көрді.
Прокурорлардың қатысуымен жылына шамамен 30 мың қылмыстық іс қаралады.
Мемлекеттік айыптаушының басты мақсаты – әрбір іс бойынша әділ шешімге қол жеткізу, сот төрелігінің жүзеге асуына ықпал ету. Сондықтан ол істі өзі де қосымша зерттеп, сотқа барлық дәлелдемелерді ұсынуы керек.
Мемлекеттік айыптаушы сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдарына тәуелсіз. Егер де дәлелдердің жоқтығына немесе дәлелдемелер айыпталушы құқығын бұза отырып алынғанына көзі жеткен болса, сотта айыптаудан бас тартады, бұл қылмыстық істің тоқтатылуына және сотталушының толық ақталуына алып келеді.
Мұндай жағдайлар көптеп кездеседі. Соңғы үш жылда прокурорлар 22 адамға қатысты айыптаудан бас тартты.
Прокурорлар кейбір заңсыз сотталғандардың ақталуына ықпал етті. Тек осы жылдың өзінде Бас Прокурордың наразылығымен 10 адам толықтай ақталды.
Сонымен қатар прокурорлар соттың негізсіз ақтау үкімдерін шығаруына да ден қояды. Мысалы, осы үш жыл ішінде жасалған қылмыс үшін жазаның бұлтартпастығын қамтамасыз ете отырып, біз бұрын ақталған 193 адамды жоғары тұрған сот сатыларында қаралып, сотталуына қолжеткіздік.
Мәселен, Бас Прокурордың кассациялық наразылығы бойынша Жоғарғы Сот жас өгей қызына қатысты сексуалдық сипаттағы әрекет жасағаны үшін айыпталған К-ге қатысты ақтау үкімінің күшін жойды. Жаңа сот талқылауларының қорытындысы бойынша ол ұзақ мерзімге бас бостандығынан айырылды.
Жалпы мемлекеттік айыптауды қолдау жоғары кәсібилікті, шешендік шеберлікті, кездейсоқ жағдайларда тез шешім қабылдай білуді талап етеді.
Осы кәсіби шеберліктерді дамыту үшін біз жыл сайын Жоғарғы Соттың, Республикалық адвокаттар алқасының, танымал заңгерлер мен ғалымдардың қатысуымен мемлекеттік айыптаушылар форумын және «Үздік мемлекеттік айыптаушы» конкурсын өткіземіз, олардың арасынан үздіктерді анықтаймыз. Сол арқылы сотта қылмыстық істерді қарау проблемалары мен басқа да өзекті мәселелерді талкылаймыз. Сонымен қатар қызметкерлерге арнайы тренингтер ұйымдастырамыз.
Сұрақ: Берік Ноғайұлы, өткен сұхбатыңызда азаптауларды прокурорлардың тергеп-тексеру практикасы туралы айттыңыз. Қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінде азаптауларға жол бермеу үшін қандай шаралар қолданылады?
Жауап: Біз азаптаулар мәселелеріне өте қатал қараймыз.
Пенитенциярлық жүйеде азаптаулардың алдын алуға ерекше назар аударылған. Сотталғандардан қатал қарау туралы келіп түскен кез келген хат-хабар азаптаулар тұрғысынан ғана қаралады.
Кезекші прокурорлар мекемелерге күнделікті барып тұрады, жоспарсыз тексерулер, оның ішінде түнгі уақыттарда да жүргізеді. Сотталғандардан анонимді сауалнама алу практикасын енгіздік. Қылмыстық-атқару жүйесінің барлық 78 мекемесінде жаппай бейнебақылау орнатылған. Прокурорлар қашықтық режимде, шамамен, 40 мың бейнекамера жұмысына мониторинг жүргізеді. Электрондық өтініш беру терминалдарының саны екі есе артты. Олар асханалар мен отрядтарда орналасқан. Қылмыстық-атқару жүйесінің мекемелерінде олардың 612-сі бар. Көрсетілген жұмыстың нәтижесінде биыл азаптау фактілерін тіркеу бойынша істер 24-тен 5-ке азайды, мекемелерде азаптаулар бойынша 17 адам сотталды.
Сұрақ: 2022 жылдан бастап елімізде конституциялық әділеттің жаңа институты енгізілді, ол – Конституциялық Сот. Бас прокуратураның осы органмен өзара іс-қимылы туралы айтып өтіңізші.
Жауап: Сұрағыңыз өзекті. Конституцияның үстемдігін қамтамасыз ету үшін біз Конституциялық Сотпен тығыз байланыстамыз. Азаматтардың конституциялық құқығын іске асыруда көзқарасымыз ортақ, конституциялық әділет пен жоғары қадағалау міндеттері өзара ұштасып жатыр.
Бұл дегеніміз, Конституциялық Сот – Конституцияны ресми түрде түсіндіре отырып, конституциялық заңдылықты, заңдарды, өзге де нормативтік құқықтық актілерді, халықаралық келісімдерді ратификациялауға дейін тексеруді қамтамасыз етеді.
Прокуратура органдары еліміздің аумағында жоғары қадағалауды жүзеге асырады. Оның негізгі мәні – заңдылықтың сақталуын қамтамасыз ету.
Прокуратура қадағалауды жүзеге асыру кезінде, ең алдымен, нормативтік құқықтық актілерді, өзге де шешімдерді және әрекеттерді конституциялық және заңдылық тұрғысынан зерделейді.
Бұл ретте прокурорлар наразылық, ұсыну, нұсқау беру сияқты ден қою актілерінің алуандығымен ерекшеленеді. Заң бұзушылықтар анықталған, оның ішінде Ата Заң талаптары бұзылған жағдайда, дер кезінде жою мүмкіндігі зор.
Заңнамаларға қайшы келетін құқықтық актілер шығарылған кезде прокурорлық ден қою жолымен мемлекеттік органдардың алдына олардың күшін жою немесе өзгеріс енгізу туралы мәселе қоямыз, ал егер олар келіспеген жағдайда сотқа жүгінеміз.
Осылайша, мемлекеттік органдардың 1440 шешімі өзгертілді, оның ішінде 267-сі нормативтік-құқықтық сипатта, олардың 25-і әділет органдарында тіркелген.
Мысалы, Абай облысында прокуратура наразылығымен облыстық мәслихат шешіміне түзетулер енгізілді және тұрғын үй сертификаттарын алушылар тізбесіне ауған соғысының ардагерлерімен бірге басқа мемлекет аумағындағы жауынгерлік іс-қимыл ардагерлері қосылды. Заң бойынша жеңілдікке құқықтары бола тұра, олардың деректері тізбеге енгізілмеген.
Енді қадағалаудың аталған тетіктерімен қоса бізде тағы да бір пәрменді құрал – Конституциялық Сотқа жүгіну бар.
Осы жылы Бас Прокурордың екі өтінішхаты бойынша Конституциялық Сот өзінің қорытынды шешімдерін шығарды.
Конституциялық Сотпен конституциялық іс жүргізудің барлық сатысында ынтымақтастықта жұмыс жүргізіп отырмыз.
Осы мүмкіндікті пайдалана отырып, Конституциялық Соттың жекелеген шешімдерін орындаудағы прокуратура жұмысына тоқталып өткім келеді. Бұл қоғамдық өмірдің барлық саласымен байланысты.
Мысалы, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске сәйкес қысқартылған тәртіпте әкімшілік жазаларды қолдануға сот тәртібінде шағымдануға мүмкіндік болмаған.
Конституциялық Сот өзінің қаулысында азаматтардың сотта мұндай жазаларға шағымдану құқығы бар екенін атап көрсетті.
Конституциялық Соттың құқықтық нұсқауларын орындау үшін прокуратура органдары қадағалау тәртібінде шаралар қабылдады.
Мысалы, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске сәйкес жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша қайта қарауды қоспағанда, қысқартылған тәртіппен әкімшілік жаза қолдануға жалпыға бірдей белгіленген ережелер бойынша шағым жасалмайды.
Алайда, Кодексте жаңа дәлелдер бойынша қайта қарауға жататын құжаттар тізбесінде қысқартылған тәртіппен шығарылатын қорытынды актілер қамтылмаған.
Сол себепті, Конституциялық Сот өзінің түсіндірмесімен осы қорытынды актілерге жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша шағымдануға мүмкіндік берді.
Конституциялық Соттың құқықтық нұсқауларын орындау үшін прокуратура органдары қадағалау тәртібімен шаралар қабылдады.
Мәселен, Шымкент қаласында прокуратура әкімшілік құқық бұзушылықтарды қысқартылған тәртіпте дұрыс қолданбаған 3 фактіні анықтады және Конституциялық Соттың №12 қаулысына сәйкес азаматтарға жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша істерді қайта қарауға құқықтарының бар екенін түсіндірді.
Жамбыл облысының прокуратурасы кәмелетке толмағандарға қатысты қысқартылған тәртіпте енгізілген әкімшілік жазалар бойынша 5 наразылық енгізді. Облыстық полицияның уәкілетті бөлімшесі Конституциялық Соттың шешімін басшылыққа ала отырып, аталған әкімшілік жазалардың күшін жойды.
Солтүстік Қазақстан облысында өз денесіне зақым келтіргені үшін сотталған адамға тәртіптік жаза заңсыз тағайындалған.
Бұл №37 Нормативтік қаулыға қарама-қайшы, мұндай әрекет режимді бұзуға бағытталмаса, сотталғанның өз пікірін білдіруінің бір тәсілі ретінде қаралады.
Прокуратура жазаның күшін жойды және кінәлі адамдарға қарсы тәртіптік іс жүргізуге бастамашылық жасады.
Жалпы, қайталап айтсам, біздің негізгі мақсаттарымыздың бірі – Конституциялық Сот қолдаған жеке тұлғаның өзінің құқықтарына қол жеткізе білуі және осындай істер бойынша басқа да азаматтардың құқықтарын қорғау.
Сұрақ: Берік Ноғайұлы, әңгімемізді аяқтай келе прокуратура қызметкерлері туралы сұрағым келеді. Сіздің еңбек жолыңыз, прокуратурамен тығыз байланысты. Сіз қадағалау қызметінің барлық сатысынан өттіңіз. Прокурорлардың жаңа толқынына қандай баға берер едіңіз? Олардың қандай іскерлік қасиеттерін атап өтер едіңіз?
Жауап: Сіздің сауалыңыз менің алғаш прокуратураға келген жастық шағымды есіме түсірді. Әрине, ол кезде заман бөлек еді ғой.
Алайда прокуратура үлкен өмір мектебі болып қала берері даусыз. Бұл салада қызметкер өзінің кәсіби еңбек жолында қылмыстық, азаматтық заңнаманы жетік меңгерген, заң саласының барлық бағыты бойынша сот процестеріне қатыса алатын, сөзге шешен толыққанды заңгер болып қалыптасады.
Прокуратураның барлық қадағалау функциялары қоғамда Заң мен Тәртіп идеологиясын бекітуге, жоғары конституциялық құндылықтарды – адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталғанын тағы да атап өткім келеді.
Сонымен қатар, қадағалау практикасы арқылы прокурорлар ағартушылық жұмыстарға және қоғамда заң мен тәртіпті құрметтеу мәдениетін қалыптастыруға белсенді қатысады.
Бұл мәселе біздің қоғам үшін стратегиялық маңызы зор, сондықтан осы бағытта тығыз жұмыс жасаймыз.
Әрине, прокуратурада жұмыс істеу өте күрделі, қызметкерлерден барынша жинақылықты, жауапкершілікті және ұтқырлықты талап етеді.
Әрине, әрбір прокурордың кәсіби дамуына және жалпы прокуратураның беделін нығайтуға институционалдық жадыны сақтау маңызды. Сонымен қатар, қадағалау жұмысының жоғары сапасын қамтамасыз етуге прокуратура қызметкерлерінің барлық буындарының терең тәжірибесі арқасында жинақталған бай тәжірибе ықпал етеді.
Қазіргі жастар алғыр, білімді, көптеген тілді меңгерген, ІТ-технологияларды жақсы игерген. Адам бойындағы бұл қасиеттер құқық қорғау саласында да маңызды. Себебі жасанды интеллекті пайдалануға байланысты жаңа қауіптер мен криминалдық қатерлердің туындап отырғанын көріп отырмыз және оларға жылдам, салмақты түрде ден қоя білу, заңдылықты қамтамасыз етуде инновациялық тәсілдерді жасап, енгізе білу қажет.
Осындай жоғары білікті кадрлық құрам Әділетті Қазақстанның іргесін нығайта түсуге лайықты үлес қоса алады.
Бұл еліміздің болашағы үшін стратегиялық маңызы бар мәселе және біздің тарапымыздан бұл тұрғыда жұмыстар жүргізілуде. Осындай жас мамандарды іріктеуді барынша қолға алып отырмыз. Бас прокуратураның Академиясы қазіргі уақытта бастапқы даярлықты жүргізеді. Болашақ қызметкерлерімізді жұмыстың санқырлылығын ескере отырып, оларды қадағалау жұмысына жан-жақты үйретудеміз. Курстарды аяқтағаннан кейін олар қызметке дереу тағайындалып, өздерінің алғашқы шендеріне де ие болады.
Прокуратура жұмысы жеңіл емес, бұл жолда адам жинақы, принципшіл, жауапкершілігі мол, шапшаң және икемді болуы тиіс.
Прокуратура күні қарсаңында барлық жеке құрам мен прокуратура ардагерлеріне мықты денсаулық, толағай табыс және отбасына бақ-береке тілеймін!
Задачи прокуратуры – закон и порядок
05 декабря 2024 — 09:00
55
Последние новости
За годы Независимости прокуратура стала основной правовой опорой государства в укреплении законности и правопорядка в обществе
В 2024 году прокуратура показала положительные результаты в вопросах обеспечения законности в сфере социальной защиты населения, интересов субъектов частного предпринимательства и инвесторов, граждан и государства в экономическом секторе, возврате государству незаконно приобретенных активов, в досудебном расследовании уголовных дел, поддержании государственного обвинения, цифровизации правовых процессов, международном сотрудничестве. В преддверии Дня прокуратуры, которое в Казахстане отмечается шестого декабря, мы побеседовали с Генеральным прокурором Бериком Асыловым.
— Берик Ногаевич, расскажите, пожалуйста, об основных этапах становления прокуратуры Казахстана, изменениях в надзорной деятельности и главных принципах ее работы?
— В первую очередь, прокуратура сосредотачивает свой надзорный потенциал на защите фундаментальных ценностей Конституции – человека, его жизни, прав и свобод. В работе органов прокуратуры главным постулатом является соблюдение Закона и Порядка. Наша задача – мерами прокурорского надзора и реагирования обеспечить правовую дисциплину в обществе, добиваясь полной реализации принципа «нулевой терпимости» к любым правонарушениям.
Именно неотвратимость наказания за противоправное поведение является наиболее действенным инструментом профилактики правонарушений и восстановления социальной справедливости. В целях обеспечения законности нами постоянно совершенствуются методы и инструменты надзора, в том числе с использованием современных технологий, осуществляется продуктивный обмен опытом с зарубежными коллегами и, в целом, ведется планомерная работа по повышению эффективности нашей деятельности.
За годы Независимости деятельность прокуратуры наполнялась новым содержанием, которое, прежде всего, предполагало усиление защиты жизненных интересов человека. Хочу обратить внимание, что на всех стадиях и в основных документах строительства Независимого Казахстана всегда обозначались роль и функции прокуратуры, связанные с обеспечением верховенства закона и защитой прав граждан, интересов общества и государства.
В первом высшем политическом документе страны – Декларации о государственном суверенитете от 25 октября 1990 года было указано, что надзор за точным и единообразным исполнением законов на территории республики осуществляется прокурором. Важной страницей в истории надзорного органа страны стало принятие 6 декабря 1991 года постановления Верховного Совета «Об образовании единой системы органов прокуратуры Казахской ССР, обеспечении их самостоятельности и независимости». Именно с этого дня начинается исчисление летописи казахстанской прокуратуры.
Особое значение имеет принятие Конституции нашей страны в 1995 году. Она закрепила принципиально важные моменты, присущие государству с президентской формой правления, в частности, прямую подотчетность прокуратуры Главе государства, ее независимость от других госорганов, а также единую централизованную систему органов высшего надзора с подчинением нижестоящих прокуроров вышестоящим и Генеральному прокурору.
Новый виток в истории прокуратуры начался с 2022 года с внесением изменений в Основной закон на республиканском референдуме. Обновленная Конституция придала закону о прокуратуре конституционный статус.
— Правозащитные задачи связаны с самыми разными моментами, с которыми сталкивается каждый из нас. Порой даже создается впечатление, что если не все, то многие вопросы общественной жизни относятся к сфере прокурорского надзора. Так или это?
— Ответ на данный вопрос следует искать, в первую очередь, в Конституции. Там четко прописаны основные функции прокуратуры. Это высший надзор за соблюдением законности, представление интересов государства в суде и осуществление уголовного преследования.
В ходе конституционной реформы 2022 года Генеральному прокурору предоставлено право прямого обращения в Конституционный суд. Данные функции развиваются в Конституционном законе «О прокуратуре», принятом два года назад, процессуальных кодексах и других законах.
Самое многофункциональное полномочие прокуратуры – это осуществление высшего надзора за соблюдением законности. Прокуроры обеспечивают законность в уголовно-правовой сфере, включая оперативно-розыскную деятельность, досудебное расследование, поддержание обвинения в суде. Прокуроры могут образовать следственно-оперативные группы и возглавлять их, расследовать дело сами. С начала 2023 года досудебное расследование пыток перешло в исключительную компетенцию прокуроров.
Также мы осуществляем надзор за законностью вступивших в силу судебных приговоров, исполнением уголовных наказаний, соблюдением прав лиц, находящихся в местах лишения свободы, пробацией и ресоциализацией лиц, отбывших наказания. Таким образом, работа прокуратуры охватывает весь цикл уголовно-правовой сферы.
Широкий пласт надзорной деятельности касается сферы общественных интересов. Здесь мы выступаем для защиты социальных, экономических и иных, не связанных с уголовной сферой, прав граждан. Особенно тех, кто нуждается в такой помощи – детей, пожилых людей, и тех, кто в силу разных обстоятельств, особенно физиологических, не может самостоятельно осуществлять защиту своих прав.
В зоне постоянного внимания сфера трудовых правоотношений. В текущем году по актам прокуратуры защищены права 122 тысяч работников, взыскано заработной платы на сумму 278 миллионов тенге. Также осуществляем надзор за соблюдением законодательства о собственности, финансового законодательства, налоговых, таможенных, бюджетных отношениях, природоохранного законодательства.
В сфере транспорта защищены интересы государства на сумму более 640 миллионов тенге. В круг надзора входят производство по административным правонарушениям, гражданское судопроизводство, административная юстиция, исполнение судебных решений по гражданским делам. Надзорные инструменты включаются и в случае, когда есть угроза для жизни и здоровья людей, безопасности страны.
Таким образом, выстроен системный надзор по обеспечению правопорядка в социально-экономической сфере. В текущем году по актам прокуратуры восстановили конституционные права более 287 тысяч лиц, защитили около полутора миллионов подростков, в том числе взыскали четыре миллиарда тенге долгов по алиментам.
Принимаются системные меры по обеспечению законности и правопорядка в войсках. Прокурорами защищены права более 10 тысяч военнослужащих и членов их семей, в том числе по вопросам оказания медицинской помощи, соблюдения трудовых прав военнослужащих, включая своевременную выплату всех положенных компенсаций и пособий.
Одним из ключевых направлений является международное сотрудничество. Взаимодействие с другими странами осуществляется в уголовно-правовой сфере, представлении интересов государства за рубежом по вопросам уголовного преследования. Также прокуроры участвуют в иностранных и международных арбитражах, могут предъявлять гражданские иски, связанные с возвратом активов. Кроме того, Генеральная прокуратура формирует правовую базу сотрудничества с иностранными государствами путем заключения международных договоров.
В целом, прокуратура, как высший надзорный орган, выполняет задачу по координации всех заинтересованных органов в вопросах обеспечения законности, правопорядка и борьбы с преступностью. Под моим руководством на заседаниях Координационного совета рассматривались такие актуальные вопросы как эффективность мер по профилактике преступности, противодействие наркобизнесу, мошенничеству, семейно-бытовому насилию, обеспечение безопасности дорожного движения и другие важные для общества темы. И это далеко не все, чем занимаются прокуроры.
— Конституционный закон о прокуратуре возлагает на прокуроров защиту субъектов частного предпринимательства в случае вмешательства в их деятельность госорганов, в том числе, на местном уровне. Кроме того, Глава государства в прошлом году поручил Генпрокуратуре сопровождение инвестиционных проектов. Часто ли требуется прокурорское содействие в защите интересов частного бизнеса?
— Хочу сразу отметить, что в эту работу вовлечена не только прокуратура. Это целая система, которая занимается привлечением и «приземлением» инвестиций, куда входит Комитет по инвестициям МИД, Kazakh Invest, акиматы. У каждого свои задачи и функции. Но цель у всех общая – улучшить инвестклимат, внести вклад в экономику страны, укрепить социальное положение граждан и повысить благосостояние населения, в том числе путем создания новых производств и рабочих мест, обеспечения достойной зарплатой.
В рамках так называемого «прокурорского фильтра» прокурор проверяет все ключевые решения госорганов запретительно-ограничительного характера до их принятия. Теперь ни один госорган без согласования с прокурором не вправе проверять инвестора, привлекать к адмответственности, приостанавливать его деятельность, отзывать лицензии, в одностороннем порядке расторгать контракты и вносить иски.
На сегодня «прокурорский фильтр» оцифрован на Национальной цифровой инвестиционной платформе и в системах нашего Комитета по правовой статистике. Все решения госорганов в отношении инвесторов поступают к прокурору в режиме реального времени, что позволяет обеспечивать своевременность принятия решений госорганов.
Такая работа ведется полтора года, результаты положительные. За это время прокуроры отказали в согласовании 584 решений госорганов, пресекли 248 проверок и 229 адмпроизводств. В целом, нашими сотрудниками внесено 195 актов надзора, в результате их рассмотрения отменено 54 решения госорганов. За нарушение прав инвесторов наказали 119 должностных лиц различных уровней.
На сегодня прокуратура сопровождает 769 проектов Общенационального пула из 27 стран мира и 70 крупных инвесторов в сферах энергетики, туризма, пищевой промышленности, машиностроения, медицины, сельского хозяйства, транспортно-логистической системы и других важных направлениях. Суть сопровождения заключается в правовой поддержке и защите интересов инвесторов на всех этапах реализации проекта. Если возникают проблемы в работе инвесторов, решаем их оперативно, напрямую и быстро устраняем бюрократические проволочки и препятствия. Каждое обращение инвесторов рассматриваем без перенаправления в уполномоченные органы.
В регионах работают фронт-офисы. Наши сотрудники практически каждый день встречаются с инвесторами, рассматривают их кейсы, вырабатывают меры по восстановлению их прав, дают поручения уполномоченным органам по устранению нарушений.
В рамках этой работы уже помогли 596 инвесторам, в том числе иностранным – из Турции, ОАЭ, Германии, Сингапура, Китая, России и Франции. Их вклад в экономику Казахстана – 9,9 триллионов тенге. Например, для расширения проекта по строительству парогазовых установок стоимостью 450 миллионов долларов в рамках прокурорского сопровождения инвестор был обеспечен дополнительной землей. В другом случае зарубежному инвестору с объемом инвестиций более 192 миллионов долларов помогли получить натурный грант для подведения инфраструктуры, включая железнодорожные пути, сети водоотведения и электроснабжения.
Сейчас на стадии завершения работа по закреплению «прокурорского фильтра» в законах. Законодательной новеллой станет формирование Реестра инвесторов, как отечественных, так и иностранных. В этот Реестр войдут инвесторы с реальными, важными для страны проектами, и именно на них будет распространяться «прокурорский фильтр».
Предпринимательский кодекс дополняется нормой о том, что решения госорганов о проведении проверок в отношении инвесторов, включенных в Реестр инвесторов, принимаются исключительно после обязательного согласования их с прокурором. В Гражданском процессуальном кодексе будет предусмотрено положение, обязывающее госорганы обращаться в суд с иском в отношении инвесторов только после обязательного согласования с прокурором. Аналогичные поправки по согласованию с прокурором решений госорганов о возбуждении адмпроизводств будут предусмотрены в Кодексе об административных правонарушениях. Надеемся, что Парламент примет соответствующий закон до конца года.
Практика сопровождения инвестиционных проектов прокурорами есть и в других странах, мы запустили такой механизм с учетом их опыта. Был взят на вооружение опыт Сингапура, который стал лучшей страной для инвесторов. Также изучили практику соседнего Узбекистана.
— Помимо инвесторов мы знаем, что прокуроры защищают права других частных предпринимателей. Что Вы можете сказать о работе в этом направлении?
— Защита прокурорами прав частных предпринимателей по фактам вмешательства в их деятельность госорганами прямо указана в Конституционном законе о прокуратуре как одно из направлений надзора. Надо сказать, что прокуроры всегда были на страже интересов добросовестного бизнеса.
С 2000 года действует обязательная регистрация проверок бизнеса в Комитете по правовой статистике и специальным учетам Генеральной прокуратуры. С 2015 года полностью запретили плановые проверки бизнеса. На смену им внедрен профконтроль, основанный на системе управления рисками. Он не несет карательный характер, а работает на упреждение, без штрафов. Привлекут к ответственности, только если не устранишь недостатки.
Работа по уменьшению нагрузки на бизнес со стороны контролирующих органов продолжена и в рамках майского Указа Главы государства о мерах по либерализации экономики. Как итог – планомерное снижение проверок, за 10 лет их число сократилось в 6,5 раз (с 319 тысяч до 48 тысяч). Все это позитивно отразилось на деловом климате Казахстана. Ежегодно мы защищаем права десятки тысяч предпринимателей, отменяем тысячи незаконных ограничительных мер, пресекаем до девяти тысяч незаконных проверок, наказываем более тысячи чиновников.
Регулярно совместно с НПП «Атамекен» и депутатским корпусом проводим бизнес-форумы, где вырабатываем меры по решению системных для бизнеса вопросов. Только в этом году по итогам форума сняли более 40 таких вопросов. Например, Минсельхоз с 2022 года не обновлял сведения о предельной стоимости сельхозтехники, на основании которых производилось субсидирование. Из-за этого фермеры получали мизерные выплаты по своим затратам. По нашей инициативе пересмотрены предельные цены на 58 видов сельхозтехники, используемых фермерами. Прекратили практику начисления налогов на рекламу за вывески, проведения незаконных мониторингов, вынесения налоговых приказов в отношении ИП, определили места для розничной торговли и многое другое.
— Сейчас одной из тем, интересующих общество, является возврат государству незаконно приобретенных активов. Она является конфиденциальной. Тем не менее, хотелось бы получить ответы на некоторые вопросы, в частности, об общем объеме возвращенных активов, какие реализуются социальные проекты за счет таких средств?
— Действительно, это одно из наиболее актуальных направлений деятельности прокуратуры. В июле 2023 года Парламент принял одноименный закон, который заложил основу этой работы. В Генпрокуратуре создан самостоятельный Комитет по возврату активов, который является рабочим органом соответствующей Комиссии при Правительстве.
В Комитете работает профессиональный коллектив юристов, экономистов, специалистов банковской сферы, иных направлений. Ими постоянно анализируется огромный массив документов, связанных с разными отраслями экономики. Это большой кропотливый труд.
Работа по возврату активов началась еще до принятия закона. На сегодняшний день уже возращено активов на сумму порядка двух триллионов тенге.
Как известно, Президент в своем Послании народу Казахстана указал на необходимость участия субъектов закона в строительстве социально-культурных объектов. Ранее на заседании Комиссии при Правительстве было одобрено строительство за счет средств субъектов закона: спортивного комплекса для одаренных детей-спортсменов на 120 мест в городе Аркалыке, реабилитационного центра для детей с нарушениями опорно-двигательного аппарата в Астане, тренировочного центра для людей с особыми потребностями на 400 мест в Алматы.
В настоящее время Комитетом Генеральной прокуратуры заключены соглашения о реализации семи социальных проектов на сумму более 18 миллиардов тенге. Также Правительством принято решение за счет поступивших средств Специального государственного фонда построить спортивный комплекс в селе Зеренде Акмолинской области, музыкальную школу в селе Темирлан Туркестанской области, специальный детский сад для особенных детей в Актобе и школу в селе Жамансор Атырауской области. Работа в данном направлении продолжается.
— Поговорим об уголовно-правовой сфере. Как известно, в последние годы в ней произошли существенные изменения, модернизировалась роль прокуратуры, особенно на стадии досудебного расследования уголовных дел. Думаю, читателям будет интересно знать о результатах работы в данном направлении.
— Начну с того, что все реформы проводятся для усиления защиты конституционных ценностей государства. Как уже выше говорил и еще раз повторюсь — это человек, его жизнь, права и свободы.
Комплексная модернизация уголовно-правовой системы была проведена десять лет назад с принятием действующих уголовного, уголовно-процессуального и уголовно-исполнительного законодательства. Дальнейшее совершенствование законодательной базы и правоприменительной практики проводилось в рамках поставленных Президентом задач с учетом направлений, обозначенных в Концепции правовой политики до 2030 года.
Ключевым шагом реформирования является введение трехзвенной модели уголовного процесса по опыту стран ОЭСР. Напомню, в чем она заключается. В 2020 году Глава государства в своем послании народу Казахстана озвучивал проблемы, которые имелись на досудебной стадии. В первую очередь, это преобладание в органах расследования обвинительного уклона, необоснованное вовлечение граждан в орбиту уголовного преследования. Главная причина – оперативники и следователи работают в подчинении одних и тех же начальников, для которых основная задача – раскрытие преступления.
Кроме того, прокурорский надзор носил запоздалый характер. Прокуроры знакомились с делом только перед направлением в суд. Поэтому с 2021 года начался переход на новую модель уголовного процесса, в котором зоны ответственности следственных органов, прокуратуры и суда четко разграничены. Органы досудебного расследования выявляют преступников, занимаются сбором доказательств их вины. Прокуратура дает независимую оценку собранным материалам, утверждает ключевые решения следствия, если достаточно доказательств, то направляет дело в суд и там поддерживает обвинение. Суд рассматривает дело и выносит приговор.
Сейчас уголовный процесс работает по такой схеме. Главное – создан дополнительный правозащитный барьер, который ограждает людей от необоснованных решений следственных органов еще на начальной стадии досудебного расследования. Ключевые решения следственных органов без согласования с прокурором не имеют юридическую силу и правовых последствий.
За время реализации трехзвенной модели через прокурорский фильтр прошло около полутора миллиона следственных решений. Пресечено принятие более 112 тысяч незаконных процессуальных актов, затрагивающих права как подозреваемых, так и потерпевших. Кроме того, прокуроры не допустили необоснованное вовлечение в уголовную орбиту свыше восьми тысяч лиц. Уже три года прокуроры сами составляют обвинительный акт по делам о коррупции, убийствам и другим особо тяжким преступлениям.
Что еще дало внедрение трехзвенной модели? Бюрократии стало меньше, принятие решений перешло в онлайн-режим, в результате перестали тоннами писать бумажные документы, в полную силу используются цифровые технологии, даже ряд процессуальных действий осуществляются через информационную систему ЕРДР, к примеру, назначают и получают экспертизы, справки, заключения и другие.
Еще раз хочу подчеркнуть, это все усилило защиту прав человека и повысило качество следствия. Так, на четверть сократились жалобы на работу следственных органов, которые судом удовлетворены, если в цифрах, то с 1 707 жалоб в прошлом году до 1 299 в этом. Меньше вынесено судом частных постановлений на низкое качество следствия (с 2 466 до 1 668). Прокуроры и суды стали реже возвращать дела органам расследования из-за нарушений и ошибок, в частности, суды в этом году вернули 433, а в прошлом – 1 247 дел, прокуроры в этом году – 614, в прошлом – 637.
Есть еще один важный момент. Для адвокатов, потерпевших, их защитников, и других лиц, кто является участником уголовного процесса, досудебное расследование стало доступным. Сейчас следователи перестали быть единоличными «хозяевами» материалов уголовного дела. Для этого мы ввели портал «Публичный сектор», через который можно удаленно ознакомиться и получать необходимые процессуальные документы.
Правильность осуществляемых преобразований подтвердил Конституционный суд, указав в своем решении от 29 мая текущего года, что именно в уголовном процессе проявляются в тесном сочетании все конституционно определенные направления деятельности прокуратуры.
— Открытые судебные процессы показали сложность задач, возложенных на гособвинителя, и уровень ответственности прокурора. Для людей это стало настоящим открытием. Расскажите о роли государственного обвинителя в суде, бывает ли, например, что прокурор отказывается от обвинения?
— Действительно, в обществе, особенно среди молодежи, появился интерес к судебному процессу, к работе каждого его участника, особенно, к фигуре гособвинителя, в том числе, после того как процессы по резонансным преступлениям транслировались онлайн, и отмечалось рекордное число просмотров, в том числе и из-за рубежа. Все с интересом наблюдали, как осуществляют защиту адвокаты потерпевших, подсудимых, как выступает прокурор, увидели особенности и отдельные нюансы, к примеру, что гособвинитель на процессе руководствуется не только материалами, собранными следователями. Он в ходе судебного разбирательства вносит дополнительные доказательства вины либо ее отсутствия.
Всего в год с участием прокуроров рассматривается порядка 30 тысяч уголовных дел. По каждому делу у гособвинителя главная цель – установление объективной истины и содействие суду в осуществлении правосудия. Поэтому он должен сам дополнительно исследовать дело и представить суду всю доказательственную базу. Основная его задача в судебном процессе – это обеспечение законного и справедливого разбирательства по уголовному делу.
Об этом говорит и Конституционный суд в своем постановлении от 29 мая, что в уголовном судопроизводстве представляемые прокурором интересы государства заключаются, прежде всего, в обеспечении уголовно-процессуального принципа законности при производстве по уголовным делам и реализации задач уголовного процесса, в частности беспристрастного, быстрого и полного раскрытия, расследования уголовных правонарушений при соблюдении конституционных прав и свобод человека и гражданина вне зависимости от его уголовно-процессуального статуса.
Гособвинитель независим от органов досудебного расследования. Если видит, что доказательств нет или они добыты с нарушением прав обвиняемого, то в суде он отказывается от обвинения, что влечет прекращение уголовного дела и полную реабилитацию подсудимого. И такие случаи не редкость. За три года прокуроры отказались от обвинения в отношении 22 лиц.
Есть примеры, когда прокуроры добиваются оправдания незаконно осужденных. Только за этот год по протестам Генерального прокурора были полностью оправданы 10 граждан. Вместе с тем, прокуроры принципиально реагируют и на необоснованные оправдания судом. К примеру, за те же три года, обеспечивая принцип неотвратимости наказания за совершенное преступление, мы добились осуждения в вышестоящих судебных инстанциях 193 ранее оправданных лиц. Так, по кассационному протесту Генпрокурора Верховным судом отменен оправдательный приговор в отношении гражданина К., который обвинялся в совершении действий сексуального характера в отношении малолетней падчерицы. По итогам нового судебного разбирательства он был осужден к длительному сроку лишения свободы.
В целом, поддержание государственного обвинения требует высокого профессионализма, ораторского мастерства, способности оперативно принимать решения в нестандартных ситуациях. Для развития этих навыков мы ежегодного проводим форумы гособвинителей, конкурсы «Лучший государственный обвинитель», где на площадке Генеральной прокуратуры с представителями Верховного суда, Республиканской коллегии адвокатов и видных ученых-юристов обсуждаем проблемы и актуальные вопросы рассмотрения уголовных дел в суде. Проводим специальные тренинги для сотрудников, определяем из них лучших.
— Вы в одном из интервью говорили о практике расследования прокурорами пыток. Какие именно меры принимаются, чтобы их не допускать в учреждениях уголовно-исполнительной системы?
— В вопросах пыток мы занимаем жесткую позицию. Особое внимание уделяется предупреждению пыток в пенитенциарной системе. Любой сигнал от осужденных о жестоком обращении рассматривается через призму пыток.
Дежурные прокуроры ежедневно посещают учреждения, проводят внезапные проверки, в том числе в ночное время. Ввели в практику анонимное анкетирование осужденных. Во всех 78 учреждениях уголовно-исполнительной системы установили сплошное видеонаблюдение. Прокуроры в удаленном режиме осуществляют мониторинг, а это порядка 40 тысяч видеокамер. В два раза увеличили число терминалов электронных обращений. Их установили в столовых и отрядах. В учреждениях уголовно-исполнительной системы их сейчас 612.
Профилактический эффект указанной работы виден. В текущем году регистрация фактов пыток в учреждениях значительно снизилась – с 24 до 5 дел, по пыткам в колониях осуждено 17 человек.
— С 2022 года в нашей стране введен новый институт конституционной юстиции – Конституционный суд. Расскажите о взаимодействии Генеральной прокуратуры с данным органом.
— В обеспечении верховенства Конституции мы тесно взаимодействуем с Конституционным судом. В реализации конституционных прав граждан наши подходы едины, задачи конституционной юстиции и высшего надзора между собой переплетаются и имеют близкие цели.
В чем конкретно это выражается? Конституционный суд обеспечивает конституционную законность путем дачи официального толкования Конституции, проверки законов, иных нормативных правовых актов, до ратификации международных договоров. Органы прокуратуры осуществляет высший надзор на территории всей страны. Суть его – обеспечение соблюдения законности.
При осуществлении надзора прокуратура, в первую очередь, изучает нормативный правовой акт, иные решения и действия на предмет их конституционности и законности. Здесь необходимо учесть, что прокуроры имеют широкий арсенал инструментов реагирования, включая внесение протеста, представления, указания, которые напрямую могут устранить выявленные нарушения, в том числе и Основного закона. Если выявится нарушение законов правовыми актами ниже уровня, то мы путем прокурорского реагирования ставим перед госорганами вопрос об их отмене или изменении, а если они не согласны с нами, то идем в суд.
В этом году по актам прокурорского реагирования отменено или изменено 1 440 решений госорганов, из которых 267 нормативно-правового характера, в том числе 25 зарегистрированных в органах юстиции. К примеру, в области Абай по протесту прокуратуры внесены поправки в решение областного маслихата, и в перечень получателей жилищных сертификатов включены ветераны боевых действий на территории других государств, включая ветеранов-«афганцев». В данном перечне их не было, хотя по закону они имеют право на такие льготы.
Теперь у нас наряду с такими механизмами надзора есть еще один инструмент – обращение в Конституционный суд. В этом году по двум обращениям Генерального прокурора Конституционный суд вынес свои итоговые решения.
Мы сотрудничаем с Конституционным судом во всех стадиях конституционного производства – начиная с инициирования обращений Генпрокурором, дачи заключения по всем обращениям, участия в заседаниях, а также в исполнении итоговых решений Конституционного суда.
Пользуясь случаем, хотел бы рассказать о работе прокуратуры по исполнению отдельных решений Конституционного суда. Они связаны с разными сферами общественной жизни. К примеру, согласно Кодексу об административных правонарушениях, наложение административных взысканий в сокращенном порядке не могут быть обжалованы по общеустановленным правилам, за исключением пересмотра по вновь открывшимся обстоятельствам. Однако данный Кодекс в перечне документов, подлежащих пересмотру по новым доводам, не содержал итоговые акты, выносимых при сокращенном порядке. И Конституционный суд своим истолкованием дал возможность эти итоговые акты обжаловать по вновь открывшимся обстоятельствам.
Во исполнение правовых установок Конституционного суда органы прокуратуры в надзорном порядке приняли меры. В Шымкенте прокуратура выявила три случая неправильного применения сокращенного порядка адмправонарушений и, в соответствии с постановлением Конституционного суда №12, разъяснила гражданам их право на пересмотр дел по вновь открывшимся обстоятельствам.
Прокуратурой Жамбылской области было внесено пять протестов по адмвзысканиям, вынесенным в порядке сокращенного производства в отношении несовершеннолетних. Уполномоченное подразделение областной полиции, руководствуясь решением Конституционного суда, отменил эти адмвзыскания. Есть и другие примеры. В СКО осужденному было незаконно назначено дисциплинарное наказание за членовредительство. Это противоречит Нормативному постановлению №37, где такое действие, если не направлено на нарушение режима, может рассматриваться как способ выражения осужденным своего мнения. Прокуратура отменила взыскание и инициировала дисциплинарное производство против виновных лиц.
В целом, повторюсь, главная наша цель – чтобы человек, которого поддержал Конституционный суд, реально добился восстановления своих прав, а также защита прав других граждан по аналогичным делам.
— Ваша трудовая биография тесно связана с прокуратурой, Вы прошли все ступени надзора. Как бы Вы охарактеризовали молодое поколение прокуроров?
— Прокуратура всегда была и сейчас остается большой школой, где сотрудник на протяжении профессионального пути становится универсальным юристом, который разбирается и в уголовном, и в гражданском законодательстве, участвует в судебных процессах по разным направлениям юриспруденции, должен быть оратором, уметь убеждать, ориентироваться в законах.
Еще раз подчеркну, что все надзорные функции прокуратуры нацелены на утверждение в обществе идеологии Закон и Порядок, защиту высших конституционных ценностей – человека, его жизнь, прав и свобод. Более того, через призму надзорной практики прокуроры активно участвуют в просветительской работе и формировании в обществе культуры уважения к Закону и Порядку. Это стратегически важно для нашего общества, поэтому над этим плотно работаем.
Конечно, работа в прокуратуре очень сложная, требует от сотрудников максимальной собранности, принципиальности, ответственности и мобильности. Профессиональному развитию каждого прокурора и, в целом, укреплению авторитета прокуратуры способствует сохранение институциональной памяти и передача накопленного опыта и знаний благодаря наставничеству и глубокой связи всех поколений прокуроров, которые служат определяющим элементом высокого качества надзорной работы.
Сейчас наша Академия проводит первоначальную подготовку. Там обучаем будущих сотрудников всем нюансам надзорной работы с учетом ее многогранности. Они сразу же по окончании курсов получают назначение и, соответственно, первые свои погоны.
Сегодня молодежь эрудирована, многие знают несколько языков, разбираются в IT-технологиях. Эти качества очень важны в правоохранительной сфере, ведь мы видим, какие возникают новые угрозы и криминальные риски, связанные с использованием искусственного интеллекта, и на них нужно быстро и адекватно реагировать, вырабатывать и внедрять инновационные подходы в обеспечении законности.
Именно такой высококвалифицированный кадровый состав способен внести достойный вклад в реализацию концепции Справедливый Казахстан и повышение доверия к государству. В канун празднования Дня прокуратуры хочу пожелать всему личному составу и ветеранам прокуратуры счастья, благополучия и крепкого здоровья!
https://www.gov.kz/memleket/entities/prokuror/press/news/details/896450?lang=ru
https://www.gov.kz/memleket/entities/prokuror/press/news/details/896450?lang=kk
